१. बेहोस नै भएको छैन, कहाँ हृदयाघात हुनु?
हृदयाघात मुटुसँग सम्बन्धित कुरा हो। हृदयाघात हुँदा मानिसलाई छातीमा प्रचण्ड पीडा महसुस हुन्छ। छाती दुखाइ ठूलो ढुंगाले थिचेजस्तो, केही कुराले छाती वरिपरि बाँधेकोजस्तो प्रकृतिको हुन्छ। दुखाइ देब्रे पाखुरा, देब्रे चिउँडोतिर पनि सर्नसक्छ। कतिपय अवस्थामा यस्तो पीडा नभई छातीमा हल्का गह्रुंगोपन मात्रै महसुस पनि हुनसक्छ भने कतिपय अवस्थामा छाती र पेटको बीच भागमा दुख्ने हुन पनि सक्छ। त्यसैले हृदयाघातमा बेहोस हुनुपर्छ भन्ने छैन। तर ठूलो हृदयाघात भएर मुटुको मांसपेशीमा ठूलो क्षति पुगी मुटु कमजोर हुन पुगेमा वा हृदयाघातपछि मुटुको चाल तथा रक्तचाप तलमाथि भएको अवस्थामा मानिस बेहोस पनि हुनसक्छ।

२. हृदयाघात तीनचोटि भयो भने बल्ल मरिन्छ
मानिसको मृत्यु हुनलाई हृदयाघात तीनचोटि हुन जरुरी छैन। पहिलो हृदयाघात नै ठूलो प्रकृतिको भएर मुटुको मासंपेशीको ठूलो भागमा क्षति पुग्यो भने पनि मानिसको मृत्यु हुनसक्छ। हृदयाघात भएपछि छोटो समयमै आवश्यक उपचार नपाएमा पहिलो हृदयाघातले पनि मानिसको मृत्यु हुनसक्छ। तर हृदयाघातले मुटुको सानो भागमा मात्र क्षति पुर्‍यायो वा ठूलै हृदयाघातको पनि तुरुन्तै आवश्यक उपचार भएमा जीवन गुमाउनुपर्दैन। एकचोटि हृदयाघात भइसकेपछि फेरि फेरि हुनसक्ने भएकाले फेरि हृदयाघात नहोस् भनेर हृदयाघातको अवस्था र मुटुका रक्तनलीहरूको अवस्था हेरी बिरामीलाई स्टेन्ट राख्ने (एन्जियोप्लास्टी) वा बाइपास अपरेसन गर्ने सल्लाह पनि दिइन्छ। रक्तनलीको अवस्था सामान्य देखिएको अवस्थामा बिरामीलाई जीवनभर औषधी खाने सल्लाह दिइन्छ। रक्तनलीको अवस्था हेर्न कोरोनरी एन्जियोग्राम भन्ने जाँच गरिन्छ।

३. हृदयाघात हुँदा इसिजीमा खराबी देखिनैपर्छ
इसिजी एक किसिमको जाँच हो। हृदयाघात हुँदा धेरैजसो अवस्थामा इसिजीमा प्रष्ट देखिन्छ। तर कहिलेकाहीँ हृदयाघात भइसक्दा पनि इसिजी बिलकुल नर्मल देखिन्छ। विशेषगरी हृदयाघातको शंका लागेमा डाक्टरले बिरामीको छाती दुखाइको किसिम, इसिजी रिपोर्ट तथा हृदयाघातका लागि गरिने रगत जाँचको रिपोर्टको सहयोग लिन्छन्। इसिजी नर्मल आएको खण्डमा तर छाती दुखाई हृदयाघातको जस्तै लागेमा अस्पतालमा कम्तीमा २४ घण्टा भर्ना गरेर दुई-तीनपटक रगत, इसिजी आदि जाँच दोहोर्‍याएर हृदयाघात भए-नभएको निर्क्यौल गरिन्छ।

यो अवस्था डाक्टर तथा बिरामी दुवैका लागि कठिन स्थिति हो। डाक्टर हृदयाघात भइसकेको हो भने नछुटोस् भन्ने चाहन्छन् भने बिरामी मलाई केही भएको छैन, डाक्टरले यतिकै अस्पताल भर्ना गर्न खोज्यो, अथवा आर्थिक लाभ लिन खोज्यो भन्ने सोचाइ पनि राख्ने गर्छन्। यो कुरामा बिरामीलाई विश्वास गराउन सधै गाह्रो परेको देखिन्छ। तर यस्तो अवस्था आइपरेमा डाक्टरको सल्लाह अनुसार कम्तीमा २४ घण्टा अस्पताल बसेर जाँचहरू दोहोर्‍याएर हृदयाघात भए-नभएको प्रष्ट भएर मात्रै घर फर्केको राम्रो हुन्छ।

४. हृदयाघात भएपछि मुटुको अवस्था कामै नलाग्ने हुन्छ।
मुटुका मांसपेशीलाई अक्सिजन पुर्‍याउने काम मुटुका रक्तनलीले गर्छन्। यही रक्तनलीहरू साँगुरिँदै गएमा वा साँगुरिएको रक्तनलीमा रगत जमेर मांसपेशीमा रगतको आपूर्ति नभएमा मुटुको मांसपेशी मर्न जान्छन्। यस अवस्थालाई हृदयाघात भनिन्छ।

हृदयाघात भएको अवस्थामा बिरामीले आवश्यक उपचार तुरुन्तै पाएमा मुटुको मांसपेशीलाई क्षति हुनबाट जोगाउन सकिन्छ। आवश्यक उपचार भन्नाले बन्द भएको रक्तनली खोलेर रक्तसञ्चार गराउने उपचार नै हो। रक्तनली खोल्न नसाबाट चलाइने इन्जेक्सनको प्रयोग धेरै ठाउँमा गरिन्छ भने ठूला अस्पतालहरूमा एन्जियोप्लास्टी गरेर स्टेन्ट राख्ने पनि गरिन्छ। यी दुवैमध्ये कुनै पनि उपाय हृदयाघात भएपछि जति छिटो गर्‍यो त्यति नै बढी मांसपेशी जोगाउन सकिन्छ। हृदयाघात भएको १२ घण्टाभित्र गर्न सके यी दुवै उपचारले विशेष महत्त्व राख्छ। यी दुवैमध्ये इन्जेक्सनको माध्यमबाट बन्द भएको रक्तनली ६० देखि ७५ प्रतिशतसम्म तथा एन्जियोप्लास्टीको माध्यमबाट ८५ देखि ९५ प्रतिशतसम्म खोल्न सक्ने विश्वास गरिन्छ।

यसरी हृदयाघातको उपचार तुरुन्तै गरेर मुटुका मांसपेशीलाई जोगाउन सके र हृदयाघातपछि डाक्टरको सल्लाह अनुसार नियमित औषधी सेवन गरिरहेमा मुटु कमजोर हुन पाउदैन। तर हृदयाघात भएपछिको अवस्थामा बिरामीले तुरन्त आवश्यक उपचार नपाएमा मुटुका मांसपेशी मर्न गई फेरि जति उपचार गरे पनि कामै गर्न नसक्ने अवस्थामा पुग्नसक्छन्। यसैले हृदयाघातको उपचारमा समयले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

इन्जेक्सनको माध्यमबाट बन्द रक्तनली खोल्ने उपचार काठमाडौंमा धेरैजसो अस्पतालमा उपलब्ध छन् भने काठमाडौंबाहिरका ठुल्ठूला अस्पताल, जहाँ मुटुरोग विशेषज्ञ वा जनरल फिजिसियनको उपलब्धता छ, सबैतिर उपलब्ध छ। एन्जियोप्लास्टी सेवा काठमार्डौमा सहिद गंगालाल अस्पताल, मनमोहन अस्पताल, बयोधा, नर्भिक तथा ग्रान्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पताललगायतमा २४ सै घण्टा उपलब्ध छ। काठमाडौंबाहिर चितवन र विराटनगरमा पनि उपलब्ध छ।

इन्जेक्सनको माध्यमबाट खोल्ने उपचार तुलनात्मक रूपमा केही सस्तो हुन्छ। त्यसैले जहाँ एन्जियोप्लास्टीको सुविधा छैन, त्यहाँ कमसेकम यो इन्जेक्सन दिएर केही मात्रामा भए पनि रक्तसञ्चालन सुचारु गरेर एन्जियोप्लास्टी सेवा भएको अस्पतालमा छिटो पुर्‍याउन सके मुटुका मांसपेशीलाई जोगाउन सकिन्छ। यस्ता उपचार सही समयमा पाउनसके मुटुको अवस्थालाई पुरानै सही अवस्थामा ल्याउन सकिन्छ।

५. सूर्तिसेवन गर्दिनँ, रक्तचाप, सुगर केही छैन, मलाई हृदयाघात हुनै सक्तैन ? 
उच्च रक्तचाप, डाइबिटिज, उच्च कोलेस्ट्रोल भएका व्यक्तिहरू, चुरोट पिउने, शारीरिक व्यायाम नगर्ने, मोटोपना बढी भएका व्यक्तिहरू हृदयाघात हुनसक्ने समूहमा पर्दछन्। यस्ता व्यक्तिहरू हृदयाघात हुनसक्ने समूहमा पर्छन् भनेर मेडिकल विज्ञानले प्रमाणित गरेका कुरा हुन्। तर, यी सबै नभएका व्यक्तिहरूमा पनि हृदयाघात हुँदैन भन्ने होइन। परिवारमा नजिकको नाता, पहिलो श्रेणीको नजिक जसमा आमाबुबा, मामा, काका, ठूलो बुबा, दिदी, भाइ आदिलाई हृदयाघात भएको छ, थियो भने त्यस्ता व्यक्तिलाई पनि हृदयाघात हुने सम्भावना बढी रहन्छ।

६. घरमै औषधी खाएर बसे हुँदैन र डाक्टरसाब, किन अस्पताल भर्ना हुनुपर्‍यो ? 
हृदयाघात भएपछिको अवस्था एकदमै खतरायुक्त हुन्छ। हृदयाघात भएपछिको केही समय (सामान्यत: २४ देखि ७२ घण्टा) रक्तसञ्चालन, मुटुको चाल, रक्तचाप आदि कुरामा तलमाथि भइरहनसक्छ। यस्तो अवस्थामा समस्या अनुसार तत्कालै उपचार नगरेमा बिरामीको तुरुन्त मृत्यु पनि हुनसक्छ। यो अवस्थामा आरामले विशेष महत्त्व राख्छ। आराम गर्नु भनेको मुटुलाई पनि आराम दिलाउनु हो।

हृदयाघातपछिको अवस्थामा धेरै बोल्दा पनि मुटुमा असर पर्नसक्ने हुँदा बिरामीलाई पूर्ण आरामको अवस्थामा राखिन्छ। साथै मुटुको चाल, रक्तचाप, श्वासप्रश्वास आदि हेर्दै बिरामीको उपचार गर्नुपर्ने हुँदा बिरामीलाई सिसियुमा राखेर उपचार गरिन्छ। सिसियुजस्तो वार्डमा तालिमप्राप्त चिकित्सक, नर्सिङ स्टाफ हुने र मुटुको गतिविधि हेर्न सकिने कार्डियाक मनिटर, आवश्यक परेमा विद्युतीय झट्का दिने डिफिब्रिलेटर तथा कृत्रिम श्वासप्रश्वास दिने भेन्टिलेटर आदिको सुविधा पनि हुन्छ, जुन अरु वार्डमा उपलब्ध हुँदैन। त्यसैले अस्पतालकै अरु वार्डमा त नहुने कुरा घरमा बसेर औषधी खाएर हुने कुरै भएन। तर बिरामीको अवस्था सामान्य हुँदै गएर खतरामुक्त देखिएमा सिसियुको बसाइ धेरै छोटो हुन्छ।

७. हृदयाघात त बूढाबुढी भएपछि हुने समस्या हो
केही वर्ष अगाडिसम्म हृदयाघातलाई ६० वर्षमाथिको उमेरका बूढाबुढीलाई हुने समस्या भनेर लिइन्थ्यो। तर हाल आएर ४० वर्षभन्दा मुनिका व्यक्तिमा पनि यो समस्या प्रशस्तै देखिन थालेको छ। यसको मुख्य कारणमा चुरोट तथा अन्य सूर्तिजन्य वस्तुको नियमित सेवन गर्ने व्यक्तिहरू, उच्च रक्तचाप सुगर तथा कोलेस्ट्रेलको समस्याको उपचारमा हेलचेक्र्याइँ गर्ने व्यक्तिहरू, नियमित मानसिक तनावमा रहनेहरू र पोजिटिभ फेमिली हिस्ट्री (परिवारमा कसैलाई हृदयाघात भएको थियो भने त्यसलाई पोजिटिभ फेमिली हिस्ट्री भनिन्छ) आदि प्रमुख रूपमा देखिएको छ। यस्ता कुरालाई समयमै ध्यान पुर्‍याउन सके हृदयाघातको खतराबाट मुक्त रहन सकिन्छ।

८. मलाई छाती दुखेकै छैन कसरी हृदयाघात हुन्छ?
हृदयाघातको मुख्य लक्षण छाती दुखाई भए पनि कुनै-कुनै समयमा छाती नदुखी सास फेर्न गाह्रो हुने मात्रै पनि हुनसक्छ। सास फेर्न गाह्रो हुनाका साथै बिरामीलाई छटपटी हुने, चिट्चिट् पसिना आउने, ढुकढुकी बढ्ने आदि पनि हुनसक्छ। कतिपय अवस्थामा छाती र पेटको बीचको भागमा दुखाई लिएर आएको बिरामीमा ग्यास्ट्रिक भन्दै उपचार गरेका तर पछि हृदयाघात नै भइसकेको पनि भेटिएको छ। यस्तो अवस्थामा बिरामीको लक्षणहरूका साथै इसिजी तथा रगतको जाँचहरूको सहयोग पनि लिइन्छ।

ट्रेडमिल टेस्ट
मुटुका रक्तनलीहरू साँघुरिने समस्या पहिचान गर्नसकिने धेरै किसिमका जाँच उपलब्ध छन्। सबैको पहुँचभित्रको र धेरै खर्च पनि नलाग्ने साथै भरपर्दो जाँच भनेको ट्रेडमिल टेस्ट हो। ट्रेडमिल एक किसिमको मेसिन हो, जुन हामीहरू घरमा वा फिट्नेस सेन्टरमा शारीरिक सुगठनका लागि पनि प्रयोग गर्दछौं। ट्रेडमिल टेस्टमा चाहिँ यसै मेसिनसँग इसिजी पनि जोडिएको हुन्छ। बिरामीलाई मेसिनमा हिँड्न लगाइन्छ र लगातार मुटुको इसिजी अध्ययन गरिन्छ। इसिजीको साथै बिरामीको मुटुको चाल, रक्तचाप आदि पनि साथै अध्ययन गरिन्छ।

यो जाँचको मुख्य उद्देश्य बिरामीलाई हिँडाएर मुटुलाई बढी काम गराउनु नै हो। बढी काम गर्नुपर्दा मुटु बढी धडकिन्छ। बढी धड्किँदा बढी अक्सिजनको आवश्यकता पर्दछ। साधारणतया मुटुका रक्तनलीहरू स्वस्थ छन् भने मसिनमा हिँड्दै जाँदा रक्तनलीहरू फुक्दै खुल्दै बढी रक्तप्रवाह गर्छन् र बिरामीलाई कुनै किसिमको समस्या महसुस हुँदैन। तर, यदि रक्तनलीहरू साँघुरिन थालेका छन् भने बिरामी हिँड्दै जाँदा मुटुका मांसपेशीमा आवश्यक मात्रामा रक्त प्रवाह हुन पाउँदैन र बिरामीलाई छाती दुखेको, सास फेर्न गाह्रो भएको महसुस हुनथाल्छ। यसका साथै आवश्यक मात्रामा रक्तप्रवाह नभएपछि मुटुका मांसपेशीमा अक्सिजनको कमी हुनपुग्दछ, जुन कुरा इसिजीमा देखिन्छ। यसैको आधारमा रिपोर्ट दिइन्छ। यस जाँचको रिपोर्टमा नेगेटिभ भनेको राम्रो हो भने पोजिटिभ भनेको मुटुमा समस्या देखियो भनेको हो अर्थात् नराम्रो भन्ने हो।

छोटकरीमा टिएमटी भनिने यो जाँच मुटुरोग विशेषज्ञको प्रत्यक्ष निगरानीमा गरिने जाँच हो। यो जाँचको लागि खाली पेट हुनु जरुरी छैन। यो जाँचमा कुनै किसिमको सुई दिने, घोच्ने काम गरिँदैन र बेहोस पनि पारिँदैन। १५ देखि २० मिनेटमा सकिने यो जाँच गर्न कुनै तयारीको जरुरी पर्दैन। तर यो जाँच गर्नुअघि मुटुरोग विशेषज्ञसँग आफ्नो स्वास्थस्थितिबारे सल्लाह गर्नु जरुरी छ, किनकि विशेषगरी पहिल्यै अन्य समस्याले मुटुको अवस्था कमजोर भएका, विभिन्न भल्भका समस्या भएका, रक्तचाप अनियन्त्रित भएको अवस्था आदि विभिन्न अवस्थामा यो जाँच गर्नै मिल्दैन। साथै यो जाँच गरिने ठाउँमा आपतकालीन स्थितिमा चाहिने डिफिब्रिलेटर तथा अन्य उपकरण पनि तयारी हालतमा रहेको हुनुपर्दछ। यस जाँचमा समस्या देखिए बिरामीलाई मुटुका रक्तनलीको जाँच कोरोनरी एन्जियोग्राम गर्ने सल्लाह दिइन्छ।

कस्ता व्यक्तिलाई हृदयाघात हुनसक्ने सम्भावना बढी रहन्छ?
चुरोट तथा सूर्तिसेवन गर्ने
उच्च रक्तचाप भएकाहरू
डाइबिटिज भएकाहरू
रगतमा कोलेस्ट्रेलको मात्रा बढी भएकाहरू
शारीरिक ब्यायाम कम गर्ने वा नगर्नेहरू
मोटोपन बढी भएकाहरू
तनावपूर्ण दैनिकी भएकाहरू
प्रथम श्रेणीको नातामा हृदयाघात भएकाहरू

डा. मिलन प्रकाश श्रेष्ठ
– ग्राण्डी अन्तर्राष्ट्रिय अस्पतालसँग सम्बन्धित लेखक मुटुरोग विशेषज्ञ हुन्।