सुरेन्द्र मल्ल 

हामी आफ्नो जन्म भूमि नेपालबाट झोला-सुटकेस घिसार्दै मन-मस्तिष्कमा   यहाँको विभिन्न अवसरलाई उपयोग गर्दै आर्थिक सम्वृद्धि हासिल गरि भविष्यमा सूखमय जीवन यापन गर्ने  र बाल-बच्चाहरूलाई राम्रो शिक्षा प्रदान गर्ने जस्ता अमेरिकी सपना बोकेर  सात समुन्द्र पारी अवसरको राष्ट्र  अमेरिकामा अर्थात् USA आइ बसेका छौं । USA को मतलब “U Start Again” भने जस्तै अमेरिकी भूमिमा टेके पछि एउटा कोठा अर्थात् अपार्टमेन्टमा सबै परिवार कोचीई झोला-सूटकेस खोलि नेपाल रहंदा-बस्दाको आफ्नो पृष्ठभूमिलाइ थान्को लगाई हामी आफ्नो अमेरिकी सपनाको बाटो श्री गणेश गर्छौं  । स्टोर, रेस्टुराँट र ग्यास स्टेशनबाट (केहि अपबाद बाहेक)। एवं रितले समय बित्दै जाँदा अन्य अवसरहरूको खोजि गर्दै जान्छौं र विभिन्न पेशा अनि  व्यापार सम्हाली बस्छौं ।

कामको आधारमा कहीं कसैको भेदभाव नहुने भए तापनि केहि मानिसहरू यहाँको जीवनको गतिसंगै आफुलाई हिंडाउन नसक्दा निराश भै स्वदेश फर्कीएका  उदाहरण पनि छन् भने धेरै जसो हामी अमेरिकी सपना हासिल गर्ने दौडमा दिन-रात सामेल भै रहेका हुन्छौं । यहाँको जीवन शैली र जीवन प्रणालीमा आफुलाई समाहित गर्दै जाने कोसिश गरिरहेका हुन्छौं । प्राय: जसो हामी Pay check to pay check अबस्थामा बाँची रहेकाछौं यहाँ । पैसाको लागि कडा मेहनतका साथ् काम गर्यो एक साहूबाट चेक ल्यायो अर्को साहूहरूलाइ बुझायो । प्राय धेरैको यस्तै रहेको छ ।

पैसाको लागि हामी कडा मेहनत गर्छौं तर वित्तिय साक्षरताको कमिको कारण पैसालाई आफ्नो लागि काम गराउने ज्ञान कमैलाई मात्र होला । व्यस्त अमेरिकी जीवनमा मासिक आम्दानी, बैंक स्टेटमेन्ट र बिलहरू बीचको तालमेल मिलाउन नै धौ-धौ परिरहेको अबस्थामा आफ्नो बुढेशकाल अर्थात् retirement को बारेमा सोच्ने हामीलाई फुर्सत सम्म हुँदैन । भोलिका दिन कथम-कदाचित हामी घर परिवारको मूलीलाइ केही भै दियो र सदा भित्रिने आम्दानीको बाटो थुनियो भने बाँकि रहेका परिवारको आर्थिक भविष्य के हुने ? कसरि जीवन चलाउलान ? भन्ने सम्बन्धमा सोच्ने हामीलाई फुर्सत सम्म छैन । यस्तो सम्भावित अप्रिय अवस्था आइ-पर्दा आफ्नो सबैभन्दा बहुमूल्य सम्पति आफ्नो परिवारको बित्तिय भबिस्यको बेलैमा सुरक्षित गर्नु अपरिहार्य हुन् आउँछ ।

अवसरको भूमि अमेरिकामा हामीले नयाँ संघर्षमय जीवन शूरु गर्दा हाम्रो आर्थिक जिम्मेवारी  धेरै ठुलो रहन्छ र यसलाई कम गराउंदै धन सम्पति जोड्ने  सपनालाई अगाडी बढाउनको लागि हाम्रो आर्थिक घरको जग मजबूत गर्नु ज्यादै महत्वपुर्ण कदम हुन् आउंछ । यसको लागि जीवन बिमा आर्थिक घरको एक दरो जगको रूपमा स्थापित हुने मात्र नभई परिवारको आर्थिक भबिस्य सूरक्षित राख्नको लागि यसको ज्यादै महत्वपूर्ण एवं ठूलो भूमिका रहन सक्छ ।

जीवन वीमा सम्बन्धमा एक जना लेखकले लेखेका छन्, “….. for a large percentage of Americans, life insurance can provide short-term financial relief, long-term stability, and even a little extra peace of mind for policy holders.” यसै शिल-शिलामा अमेरिकी बजारमा उपलब्ध विभिन्न खाले जीवन बिमा सम्बन्धि आधारभूत सामान्य जानकारी जस्तै जीवन बिमा के हो? के सदैव हामी वीमा योग्य हुन्छौं?अनि अमेरिकी बजारमा कति किसिमका जीवन वीमाहरू छन्? भन्ने सम्बन्धमा यहाँ प्रस्तुत गर्न गैरहेको छु । आशा छ यस जानकारीले सबैलाई जीवन-बिमा सम्बन्धि केहि आधारभूत सामान्य ज्ञान मिल्ने छ । विज्ञहरूबाट थप जानकारी पेश हुनेछ भन्ने आशा लिएको छु ।

जीवन विमा के हो त?

हाम्रो जीवनमा कम उमेरमा नै मृत्यू हुनु, लामो समयसम्म जिउनू र लामो समय सम्म बिरामी पर्नु जस्ता कुराहरू हुनसक्छन । यी तिन कुराहरू कहिल्यै पनि हाम्रो नियन्त्रणमा रहदैन र यसको लागि जीवनमा केही व्यवस्था गर्नु आवश्यक  पर्दछ । जीवनमा अप्रत्यासित अवस्था आई घरको मूख्य आय आर्जकको अल्प-आयूमा नै मृत्यू अथवा अशक्त भै आय बन्द हुँदाको अबस्थामा बाँकी रहेका परिवारको जीवनमा आर्थिक संकट नआओस भनि व्यवस्था गर्न आफ्नो मृत्यु पश्चातको जोखिम बिमा कम्पनीलाई सार्नु नै जीवन बिमा गर्नु हो । जीवन बिमाले अर्को जीवनको प्रतिस्थापन गर्न नसकेता पनि मूख्य आय-आर्जनको शून्यतामा केहि बर्षको लागि आय प्रदान गर्दछ जसले गर्दा बाँकि रहेका परिवारका सदस्यहरूले आफ्नो जीवन शैली र शिक्षाको निरन्तरता कायम राख्न सक्छन । जीवन बिमा पोलिसी बिमित र बिमा कम्पनि बिचको सम्झौता पत्र हो जसमा बिमितले केहि रकम प्रिमियमको रूपमा कम्पनीलाइ मासिक या बार्षिक रूपमा तिर्ने र विमितको पोलिसी अबधिमा मृत्यू भएको खण्डमा विमितको परिवारलाई वीमा कम्पनीले ठुलो रकम (Death Benefit) उपलब्ध गराउने मन्जूर गरिएको हुन्छ ।

के हामी जून–सुकै उमेरमा पनि वीमा योग्य हुन्छौं र?

प्राय: सबै किसिमका जीवन वीमाको लागि आवेदन दिंदा शारीरिक स्वास्थ्य  जाँच पनि गर्नु पर्ने हुन्छ । बिमा कम्पनीले हाम्रो शरीरको उचाई र वजनको नाप-तौल गरी रगत र पिसाबको पनि जाँच गर्दै बितेका समयका स्वास्थ्य  अभिलेख पनि हेर्दछ । अनि कम्पनीले पारिवारिक स्वास्थ्य इतिहास पनि खोज्न सक्छ । यति मात्र नभई आवेदकको ड्राइभिंग अभिलेख अर्थात् प्रतिबेदन पनि बुझ्नुका साथै आवेदकको जोखिमपूर्ण खेलको शोख बारेमा पनि जानकारी लिन सक्छ । यिनै आधारमा कम्पनीले आवेदकको बिमा दरको निर्धारण गर्दछ । खराब स्वास्थ्य स्थिति देखिदा वीमा आबेदन अस्विकार गर्न सक्छ भने स्वीकार गर्दा चर्को बिमा दर लगाउन सक्छ । यसैले आफ्नो परिवार र बाल-बच्चाहरूको सुरक्षित आर्थिक भविष्य बारेमा सोची जीवन वीमाको आवश्यकता  र महत्व रहेको महशुस गर्नु हुन्छ भने आफु स्वस्थ-तन्दुरूस्त रहंदानै अर्थात् समयमा नै आफुलाई उपयुक्त किसिमको वीमा गर्नु उपयुक्त हुन्छ किनकि भोलि कसैले पनि देखेको हुँदैन । हामीले काम गर्ने ठाउँको वातावरण र कामको किसिमले दिन-प्रतिदिन हाम्रो स्वास्थ्यलाइ प्रभावित पारेको हुन्छ । यिनै कारण भविष्यमा हामी बिमा गर्न योग्य नहुन पनि सक्छौं ।

यसै सन्दर्भमा केहि विचार गर्नु पर्ने तथ्यहरू:

http://www.cancer.org/cancer/cancerbasics/Lifetime-Probability-of-Developing-or-Dying-from-Cancer मा प्रकाशित अभिलेख अनुसार अमेरिकामा हरेक २ लोग्ने मान्छेमा १ र हरेक ३ स्त्री मध्ये १ मा क्यान्सरको सम्भावना रहेको हुन्छ । त्यस्तै गरी http://circ.ahajournals.org/content/127/1/e6.full.pdf+html प्रकाशित तथ्यांक अनुसार करिब ८० मिलियन अमेरिकनहरूमा एक वा एक भन्दा बढी मुटु संग सम्बन्धित रोग रहेको छ। यति मात्र नभई ७०% बृद्धहरूलाइ कुनै न कुनै किसिमको लामो समय सम्मको स्याहार-सुसार (Long Term Care) चाहिने कुरा “How to avoid being a financial burden on your children?” शिर्षकमा http://money.usnews.com लेखिएको लेखमा उल्लेख छ । LIMRA को “Facts About Life 2010” शिर्षकमा लेखिएको लेख अनुसार अमेरिकामा मुख्य आय आर्जन गर्ने घरमूलीको आजको दिन मृत्यु भयो भने ४०% परिवारलाई तत्काल बिल तिर्ने समस्या हुन्छ भने ३०% घर परिवारलाई केहि महिनामा नै बिल तिर्ने समस्या शूरु हुन्छ ।

यसर्थ, समयमा नै यस बारेमा उचित निर्णय लिनु उपयुक्त हुन्छ किनकि भोलि आवश्यकता  महशुश हुँदा स्वास्थ्यको कारण वीमा गर्न अयोग्य पनि हुन सक्छौं । यति भन्दै गर्दा ख्याल राख्नुस कि केहि कम्पनीले केहि किसिमका जीवन वीमा स्वास्थ्य परिक्षण बिना पनि वीमा आबेदन ग्रहण गर्न सक्छ । तर यस्ता खालको वीमाको बीमा दर भने चर्को हुनुका साथै थोरै रकमको मात्र बीमा हुन सक्छ ।

जीवन बिमा कति किसिमका छन्?

सामान्यतय अमेरिकी बजारमा उपलब्ध जीवन वीमालाई दुइ भागमा बिभाजन गरी हेर्ने गरिन्छ: Term Life Insurance र Permanent Life Insurance (Cash Value Life Insurance) । यसबारेमा छोटकरीमा तल उल्लेख गरिएको छ ।

१.  Term Life Insurance

Term शब्दको अर्थ हुन्छ निश्चित समय अर्थात् सिमित समय – अबधि । यस्तो खालको जीवन वीमा केहि निश्चित समयको लागि हुन्छ । यो बिमा पोलिसी ५, १०, १५, २० या  ३० बर्षको लागि लेखिन्छ । वीमा पोलिसीको समयाबधि सकिय पछि यो स्वतः निस्क्रिय हुन जान्छ (पुनः नबिकरण गर्ने व्यबस्था नभए र नगरिएमा ) । निश्चित समयको लागि लेखिने भएकोले यो आवधिक जीवन पोलिसी सस्तो हुन्छ र यस किसिमको पोलिसी बुझ्न सरल हुन्छ । साथै सानो रकमको मासिक प्रिमियम तिरी ठुलो रकमको वीमा पोलिसी लिन सकिन्छ । पोलिसीको म्याद भित्र बिमितको मृत्यु हुन गएमा Death Benefit को रूपमा प्राप्त हुने रकम हकवाला परिवारको सदस्यलाई वीमा कम्पनीले  बिना आय-कर प्रदान गर्दछ भने म्याद नाघे पछि देहावसान भएमा केहि पनि सुबिधा प्राप्त हुँदैन र प्रिमियम रकम पनि फिर्ता हुँदैन (थप शूल्क तिरी Return of Primium को व्यबस्था गरिएको छैन भने)। काममा प्राप्त हुने सामुहिक जीवन-बिमा पनि यस किसिमको जीवन-वीमा भित्र पर्छ र काम छाडे पछि यो वीमा कायम रहदैन । यसमा Level Term, Annual Renewable Term, Decreasing Term र Return of Premium Term गरी चार किसिमका Term Life Insurance Policy हुन्छ ।

२. Permanent Life Insurance (Cash Value Life Insurance)

यस किसिमको जीवन बिमा जीवन भरको लागि कायम रहन्छ अर्थात् १००+ बर्ष सम्म कायम रहन्छ । जीवनमा लामो समय सम्म यो पोलिसी कायम रहने भएकोले यसको प्रिमियम दर अघिल्लो बिमा भन्दा महँगो हुन्छ । यस किसिमको बिमाको सरंचना बिमा + Cash Value हुने भएकोले यसलाई Cash Value Life Insurance पनि भनिन्छ । यस्ता खाले जीवन बिमाहरू लामो समयको लागी गरिन्छ र केहि कारण पोलिसी शुरु भएको केहि बर्षमा नै रद्द गर्दा महँगो शूल्क लाग्दछ । जसले गर्दा आफुले तिरेको रकम फिर्ता आउदैन ।

क) Whole Life Insurance

यो जीवन वीमा पोलिसी बिमितको १०० बर्ष सम्म लागि कायम रहन्छ | बिमितले मासिकरूपमा तिर्ने प्रिमियम निश्चित रकमको हुन्छ । जस्तो कि यदि प्रिमियम $२००/ महिना छ भने जीवन भर सोहि रकम तिर्नु पर्ने हुन्छ । आफु संग अग्रिम भुक्तानी गर्नको लागि आवस्यक रकम छ भने Paid Up उपाय पनि अपनाउन सकिन्छ । बिमा खर्च कटाई रहेको थप रकम Cash Value Account मा राखिन्छ यसमा कम्पनि अनुसार २-४% निश्चितका साथ् rate of return प्राप्त हुन्छ । Cash Value Account बाट आवश्यक  पर्दा ऋणको रूपमा रकम निकाल्न पनि सकिन्छ र कम्पनि अनुसार ६-८% सम्म ब्याज तिर्नु पर्छ । Cash Value Account मा रहेको रकम Face Amount मा नजोडिने भएकोले Death Benefit रकम स्थिर रहन्छ अर्थात बढ्दैन । वीमा अबधि भित्र बिमितको मृत्यू हुन गएमा ऋण रकम कट्टा गरि Death Benefit सम्बन्धित हकवालालाइ प्रदान गरिन्छ ।

ख) Universal Life Insurance

यस किसिमको जीवन बिमा पोलिसीमा बुझाइने मासिक प्रिमियमबाट बिमा खर्च कट्टा गरि बाँकि रहेको रकम Cash Value Account मा राखिन्छ र बिभिन्न कम्पनि अनुसार ३ देखि ६% सम्म नगद वृद्धि हुन्छ । मासिक बुझाइने प्रिमियम आफ्नो आर्थिक अवस्था अनुसार लचकदार बनाउन सकिन्छ अर्थात् प्रिमियम दर न्युनतम देखि अधिकतम सम्म बुझाउन सकिन्छ । आफ्नो आवश्यकता  अनुसार Face Amount पनि घट-बढ गर्न सकिन्छ । यसैले यस किसिमको वीमालाई Flexible Premium Adjustible Life Insurance पनि भन्ने गरिन्छ । बिमितले आवश्यक  पर्दा ऋण लिन सक्छ भने यसको ब्याज ४-६% तिर्नु पर्ने हुन्छ (कम्पनि अनुसार फरक पर्न सक्छ)।

ग) Variable Universal Life Insurance

अघिल्ला बिमा पोलिसीमा जस्तै यसमा पनि मासिक प्रिमियम बाट बिमा खर्च घटाई बाँकि रहेको थप रकमलाई छुट्टै खातामा राखिन्छ । सो अतिरिक्त रकमलाई बजारमा लगानी गरिन्छ । बजारमा लगानी गरिने भएकोले बजार राम्रो हुँदा नगद वृद्धि दर पनि राम्रो नै हुन सक्छ भने बजार खस्किएको समय आफ्नो पैसा डुब्न पनि सक्छ । यसरी यसमा बजारको राम्रो पक्ष वृद्धि र नराम्रो पक्ष हानि दुवै बिमितले व्यहोर्नु पर्छ । IRS को निर्देशिका भित्र रही मासिक प्रिमियम दर न्युनतम देखि अधिकतम सम्म बुझाउन सकिन्छ ।

घ) Index Universal Life Insurance

यो एउटा Hybrid किसिमको Permanent Life Insurance हो जसमा बिमाका साथै Cash Value Account रहन्छ । बिमितले मासिक प्रिमियम न्युनतम देखि IRS को नियम भित्र रही अधिकतम सम्म तिर्न सकिन्छ । बिमा खर्च काटी बाँकि रहेको रकमलाई कम्पनीले बजारमा लगानी गर्दछ तर बिमितले Variable Universal Life Insurance मा जस्तै सिधै बजारमा सलंग्न हुनु पर्दैन । अमेरिकाको S&P 500, युरोपको Euro Stoxx 50 र एसियाको Hang Seng को index performance (कम्पनि अनुसार फरक पर्न सक्छ) अनुसार कम्पनीले अधिकतम १२-१५% सम्म rate of return प्रदान गर्दछ भने बजार ओरालो लाग्यो भने आफ्नो सावाँ डुब्दैन र न्युनतम 0 -१% सम्म नगद वृद्धि भएको हुन्छ । आफुलाई नगद आवस्यक पर्दा बिना आय-कर ऋणको रुपमा पैसा निकाल्न सकिन्छ भने पोलिसीको समयावधि अनुसार १% देखि 0% सम्म ब्याज तिर्नु पर्ने हुन सक्छ ।

यी माथि उल्लेख भएका जीवन वीमा लगायत अमेरिकी बजारमा Accidental Death Insurance, Joint Life Insurance, Key Person Insurance, Executive bonus Life Insurance, Final Expense Insurance & Long Term Care Insurance हरू पनि उपलब्ध छन् ।

यसरी जीवन वीमा आफूमा आश्रित परिवारको वित्तिय भविश्य सुरक्षित गर्ने र बृद्ध अबस्थाको लागि व्यबस्था गर्ने एक महत्वपूर्ण बित्तिय बस्तु हो भने कस्तो किसिमको वीमा लिनु ठिक भन्ने सम्बन्धमा आफ्नो आवश्यकता र क्षमता हेरी बुझेर निर्णय लिनु उचित हुन्छ । माथि उल्लेख गरिएका सबै खाले जीवन विमाहरूको Cost of Insurance हुन्छ भने उमेर बढ्दै जाँदा Cost of Insurance पनि बढ्दै जान्छ । अनि पोलिसीको समयाबधि भित्र विमितको मृत्यु हुन गएमा हकवालाले पोलिसीमा उल्लेख भए अनुसार Death Benefit प्राप्त गर्दछ । वीमा पोलिसीको किसिम अनुसार प्रिमियम धेरै-थोरै हुन्छ । Term Insurance केहि समय कालको हुने भएकोले सस्तो हुन्छ भने Permanent Life Insurance जीवन भरको लागि हुने भएकोले प्रिमियम महँगो हुन् जान्छ । यी माथि उल्लेख गरिएका जीवन-बिमा एवं अन्य वीमा सम्बन्धि उदाहरण सहित समय समयमा बिस्तृत रूपमा पुनः लेख्ने नै छु ।

सुरेन्द्र मल्ल

बर्कली, क्यालिफोर्निया

५१०–४८५–४३१४

(लेखक क्यालिफोर्निया राज्यबाट Life, Health & Accident को license प्राप्त Insurance Agent हो ।     https://surendramalla.wfgopportunity.com